Over de melodieën van de psalmen

De 150 psalmen zijn getoonzet op 124 melodieën, alle afkomstig uit het Franse psalmboek dat in 1562 te Genève gereed kwam, maar dat gegroeid was uit een aantal voorlopige uitgaven. Zo verscheen reeds in 1539 een kleine verzameling psalmen te Straatsburg, waar Calvijn toen predikant was.

Deze was aanvankelijk zelf begonnen met het berijmen van de psalmen, maar later riep hij de hulp in van de dichter Clément Marot, die in totaal 50 psalmen berijmd heeft. Voor de melodieën werd een beroep gedaan op de Straatsburgse componisten Matthias Greiter en Wolfgang Dachstein. Zo is bijvoorbeeld de melodie van psalm 36 (=68) afkomstig van laatstgenoemde. Toen Calvijn terug was in Genève heeft Théodore de Bèze de berijming van de 150 psalmen voltooid. Voor de melodieën tekenden onder meer de componisten Louis Bourgeois en Maistre Pierre.

Hoe zij te werk gingen en welke melodieën zij gecomponeerd hebben, is lang niet altijd duidelijk. Wel staat vast, dat de meeste melodieën niet teruggaan op de wereldse volkswijzen, zoals vaak wordt aangenomen, maar op de middeleeuwse kerkzang. In enkele gevallen (psalm 9 en 118) is zelfs verwantschap aan te wijzen met melodieën uit de Joodse synagoge.

Wat het karakter van de melodieën betreft, aanduidingen als dorisch, phrygisch, mixolydisch of ionisch geven de toonsoorten aan, zoals die in de Griekse oudheid en de middeleeuwen gangbaar waren. Opvallend daarbij is dat bepaalde toonsoorten gebruikt werden bij bepaalde psalmen. Zo vinden we de strenge dorische toonsoort vaak bij psalmen die Gods koningschap bezingen (psalm 2), de smekende phygische toonsoort bij klaag- en boetepsalmen (psalm 51), de krachtige mixolydische toonsoort bij psalmen waarin de eeuwige Godsstad bezongen wordt (psalm 87) en de feestelijke ionische toonsoort bij psalmen van lof en aanbidding (psalm 138).

Hoewel er nog veel onduidelijkheid bestaat over de herkomst van de Geneefse psalmmelodieën, heeft het musicologissch onderwozek in elk geval één ding duidelijk gemaakt: onze psalmmelodieën zijn diep geworteld in de muzikale traditie van de middeleeuwse kerk en daarachter zelfs in die van de synagoge.

Dat de Geneefse melodieën in ons land terechtkwamen is te danken aan Petrus Datheen, die voor zijn Nederlandse bewerken van het Geneefse psalmboek uitging van de bestaande melodieën. Datheens berijming verscheen vier jaar na de Geneefse (in 1566) en werd al spoedig de officiële berijming van de Gereformeerde vaderlandse kerk. Ruim 200 jaar later (in 1773) verscheen een nieuwe berijming, uitgegeven op last van de Staten Generaal. Daarbij ging het overigens niet om een geheel nieuwe berijming, maar om een selectie uit drie al eerder verschenen particuliere berijmingen:

Uit de berijming van Johannes Eusebius Voet (1764)

Psalm 1, 3, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 15, 16, 18, 20, 21, 22, 25, 27, 28, 30, 31, 32, 36, 38, 39, 40, 41, 44, 45, 48, 50, 51, 53, 54, 55, 57, 58, 60, 6263, 65, 69, 72, 73, 76, 77, 78, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 94, 95, 96, 98, 99, 101, 103, 107, 109, 110, 111, 112, 114, 116, 117, 118, 119, 124, 129, 131, 132, 133, 137, 138, 141, 142, 144 en 147. en 147.
Gezang 1, 2, 5, 7.

Uit de berijming van Genootschap “Laus Deo, Salus Populo” (1760)

Psalm 2, 5, 11, 13, 17, 19, 23, 24, 26, 29, 33, 34, 35, 37, 42, 43, 46, 47, 49, 52, 56, 59, 61, 64, 66, 70, 71, 74, 79, 80, 88, 90, 91, 92, 93, 97, 102, 104, 105, 106, 108, 113, 115, 120, 121, 125, 127, 128, 134, 135, 136, 139, 140, 143, 145, 146, 148 en 149.
Gezang 3, 4.

Uit de berijming van Hendrik Ghijsen (1686)

Psalm 4, 67, 75, 82, 100, 122, 123, 126, 130 en 150.

Gezang 6, 8, 9, 10, 11 en 12.

Ook in deze berijmingen – en dus in die van 1773 – bleven de Geneefse melodieën bewaard.

Zowel in de Geneefse berijming als in de verschillende Nederlandse berijmingen worden de volgende psalmen en gezangen op dezelfde melodie gezongen:

• Psalm 5, 64
• Psalm 14, 53
• Psalm 17, 63, 70
• Psalm 18, 144
• Psalm 24, 62, 95, 111
• Psalm 28, 109
• Psalm 30, 76, 139
• Psalm 31, 71
• Psalm 33, 67
• Psalm 36, 68
• Psalm 46, 82
• Psalm 51, 69
• Psalm 60, 108
• Psalm 65, 72
• Psalm 66, 98, 118
• Psalm 74, 116
• Psalm 77, 86
• Psalm 78, 90
• Psalm 100, 131, 142, gezang 9
• Psalm 117, 127
• Psalm 140, gezang 1